Boeken

Toen ik vorige maand snotterig op de bank hing, heb ik bijna in één ruk The Female Body Bible uitgelezen. Het was net verschenen en ik had het ge-pre-orderd, want ik wist: dat boek, dat móet ik lezen.

Ik schrijf dan altijd graag kort erna hier een recensie, maar dat duurde even. Ik moest echt even nadenen over hoe ik er hier over wilde schrijven. Ik vind het namelijk enerzijds een goed en belangrijk boek, en anderzijds ben ik teleurgesteld. Ik realiseer me dat die teleurstelling mogelijk meer zegt over mij dan over het boek, maar ik wil er wel eerlijk over zijn.

Eerst het goede. Dat blijkt grotendeels al uit hoe snel ik het uitgelezen heb: het is goed geschreven en het gaat over het ene na het andere relevante onderwerp voor sportvrouwen. Ik dacht steeds: nog één hoofdstuk. En dan had ik dat uit, en dan zag ik de volgende hoofdstuktitel en dan dacht ik: nou, nog eentje dan. Repeat. Het is de manier van lezen die ik eigenlijk het liefste heb, ook al leidde die in mijn leven wel eens tot slaapgebrek en werk-ontwijkend gedrag.

Het gaat om onderwerpen als de menstruatiecyclus, voorbehoedsmiddelen, bekkenbodem, sport-bh’s, eten, slapen, psyche, levensfasen, de sportomgeving. En dat alles dus door een ‘female filter’. Daar is in de sport nog altijd baanbrekend werk te doen, en dat doet dit boek. Smullen. Hopelijk vindt het boek zijn weg naar vrouwelijke sporters, maar ook naar bijvoorbeeld coaches en beleidsmakers.

Vanwaar dan toch teleurstelling? Dat zit hem in dingen waar het boek misschien weinig aan kan doen. Zo leerde ik weinig nieuws. Ik volgde al een aantal webinars bij The Well HQ dus ik heb al veel van ze geleerd en het is te hopen dat ze via de verschillende kanalen verschillende groepen bereiken. Ik leerde nog wel over een nieuw onderwerp: de grotere gevoeligheid van vrouwen voor hersenschuddingen. En daarnaast hier en daar een nieuw detail.

Iets anders waar het boek misschien ook weinig aan kan doen is dat het het verschil met mannen uitvergroot. Ik weet niet hoe je dat met zo’n boek kunt vermijden. Maar ik krijg er wel een beetje jeuk van. Eerder deze week las ik een post die die jeuk voor wat betreft de invloed van de menstruatiecyclus mooi uiteenzet. Die post constateert: we schieten een beetje door van het eerdere negeren van de vrouwelijke geslachtshormonen naar alles eraan ophangen, zonder dat dat op onderzoek is gebaseerd:

(…) the trend has gotten ahead of the research by positioning hormones as the key to women’s fitness. “The message right now is that we’re defined entirely by our menstrual cycle or hormonal status,” says Alyssa Olenick, an exercise physiologist at the University of Colorado, as if that’s the only factor that matters when it comes to exercise. “But we’re more than just periods and hormones.” There are, for example, many things that can go into making you feel sluggish, and a little less able to complete a HIIT workout.

De uitvergroting van vrouw-specificiteit en daarmee het reduceren van sportvrouwen tot hun vrouw-zijn, is misschien een noodzakelijke tussenstap en onvermijdelijk als je een boek over vrouwen schrijft, maar wat ik wel echt problematisch vind aan The Female Body Bible is dat het daarbij aan ‘cherrypicking’ doet uit de wetenschap. De auteurs beweren evidence-based te werken, maar te stuiten op hiaten in onderzoek (ja, die zijn er, veel zelfs, gezien het weinige onderzoek onder vrouwen), en die hebben ze dan ingevuld op basis van eigen ervaringen en waarnemingen. Ergo adviezen over cyclus-gericht trainen die niet door onderzoek worden onderbouwd. Dat vind ik lastig. Je baseert je op wetenschap of je doet dat niet; het kan niet half-half al naar gelang het je uitkomt, vind ik.

En helaas zijn er zo meer inconsistenties die ik problematisch vind. Ik geef twee voorbeelden die mij opvielen (en waarvan ik vind dat proeflezers of redacteuren ze hadden moeten zien):

• Het hoofdstuk over de psyche opent met een verhandeling over dat de gemiddelde verschillen tussen mannen en vrouwen kleiner zijn dan die binnen mannen respectievelijk vrouwen, en dat je geen typische vrouwelijk hersenen hebt. Vervolgens gaat het hele hoofdstuk over man-vrouw verschillen, zelfs met woorden als ‘andere bedrading’ erin. Hoe zit dat?
• De twee levensfasen van hormonale onrust, puberteit en overgang, worden niet als ziekte gezien, zo staat aan het begin van het hoofdstuk daarover. Maar verderop is hormoonsuppletie toch dé oplossing voor overgangsproblemen, voor bijna alle vrouwen, en zou het goed zijn als we de overgang en menopauze zien als ‘oestrogeentekort’. Want, zo betoogt het, bij diabetes los je het insulinetekort toch ook op met medicijnen. Dus is het wel een ziekte, denk ik dan. Nee, toch niet, zo staat er letterlijk een paar alinea’s verder nog een keer. Dat snap ik niet.

Maar wat me uiteindelijk in het boek de meeste jeuk geeft, daar is-ie weer, is al dat ‘moeten’ – ik schrijf dat hier heel vaak als het gaat om publicaties over vrouwen en sport (voorbeeld 1, voorbeeld 2, voorbeeld 3). Als je niet je cyclus, je slaap en je eten bijhoudt in een app en als je niet je bekkenbodemoefeningen, je krachttraining en je activiteiten voor de slaaphygiëne doet, dan gaat het mis. Een positief mens- of vrouwbeeld vind ik dat niet.

Het is wel heel gangbaar. Die manier van denken past netjes in het huidige systeem, noem het maar het neoliberale kapitalistische paradigma, van individuele verantwoordelijkheid, maakbaarheid en optimalisatie. Daar wordt veel aan verdiend.

Of als je daar niet aan wil: het past keurig in een wereld waarin vrouwen al zo veel moeten: minstens werken, zorgen en sexy, slank en gezond blijven. Kan dat niet wat minder?

Dan kan je dus best zeggen dat we inderdaad niet in een vrouw-vriendelijke (sport-)wereld leven en dat we met z’n allen ons best moeten doen om dat te verbeteren, en dat klinkt dan best wel ferm feministisch, maar ergens laat je toch een kans liggen om te kijken naar de invloed van die manier van denken op ons hele wezen en handelen. En precies op dat punt had ik toch zeker meer verwacht van dit boek. Nog niet zo lang geleden las ik Good for a Girl en dat vond ik op dit punt activistischer en interessanter. Ook Fit at mid-life vond ik kritischer en feministischer.

Maarja, misschien heb ik gewoon al te veel gelezen op het gebied van vrouwen en sport.

Als je dat nog niet hebt, is The Female Body Bible een aanrader.

Ook al is het voor mij tegenwoordig niet meer zo actueel, toch interesseert de overgang me nog steeds, en dan natuurlijk vooral in relatie tot sport. Ik heb er op dit blog vaak over geschreven en in mijn boek gaat er een paragraaf over. Voor die paragraaf heb ik extra mijn best gedaan om er bronnen in op te nemen, om andere vrouwen op weg te helpen in de zoektocht naar informatie. Ik heb daar mogelijk de neiging aan overgehouden om graag te lezen over de overgang.

Vandaar dat ik met belangstelling het themanummer van Psychologie Magazine over hormonen las (mei 2023). Zowaar stond er een van de beste stukken in over de overgang die mij onder ogen zijn gekomen, op pagina 38-49. Het betreft een interview met gynaecoloog Dorenda van Dijken en het viel me vooral op door de nuance en het oog voor verschillen tussen vrouwen. Een voorbeeld is het stukje over hormoonsuppletie. Van Dijken zegt daarover dat dat niet voor iedereen is en ook niet zonder risico’s, maar dat het wel kan helpen om te voorkomen dat je leven door de overgang een hel wordt.

Ik ben blij met goede stukken, ik zie nog steeds wel een positieve ontwikkelingen in de inmiddels al meer dan tien jaar dat het onderwerp me bezighoudt. Betere informatie, minder taboe. Hopelijk hebben veel vrouwen daar wat aan.

Aan het eind komt het artikel zelfs ineens toch nog dichtbij. De interviewer vraagt:

Ik ken vrouwen die zich na de menopauze beter voelen dan ooit. Stabieler, zelfverzekerder. Gloort er een beloning?’

Van Dijken antwoordt:

Dat ligt er erg aan hoe je daarmee omgaat. De menopauze is een kantelpunt: je komt in één klap in een volgende levensfase. Vrouwen worden denk ik veel harder geconfronteerd met het verouderingsproces dan mannen. (…) Dus, het klinkt soft, maar er hoort ook acceptatie bij. Als je daartoe in staat bent, kan de menopauze ook veel moois brengen. Sommige vrouwen zijn heel blij dat ze (…) geen hormonale schommelingen meer hebben. (…) De overgang kan een bevrijding zijn.

Dat herken ik, en iets soortgelijks schrijf ik ook in Optimaal blijven sporten: na de overgang kan er een betere, stabielere periode aanbreken, met bijvoorbeeld een boel sportplezier. Ik had daar al wel eens als reactie op gekregen dat dat niet voor iedereen geldt. Als je je bijvoorbeeld sterk identificeert met je vruchtbaarheid en met een sexy, jeugdig uiterlijk is veroudering in het algemeen en de overgang in het bijzonder alleen maar narigheid. De rimpels en de verdwijnende taille zijn dan heel erg. Acceptatie ervan is echter cruciaal om weer fijn verder te kunnen.

Ik heb het altijd al belangrijker gevonden wat ik met mijn lijf kan doen dan hoe het eruit ziet, en dat maakt het makkelijker om deze levensfase te accepteren. Zo lang ik lekker kan sporten, kan ik niet zitten met een rimpeltje hier en een grijze haar daar. Die toegenomen stabiliteit maakt het sporten juist weer makkelijker dan het in de overgang was, en daar ben ik blij mee.

Misschien is dat, zo realiseer ik me nu, de opbrengst van de moeilijkere jaren: dat het fijn is dat ze voorbij zijn. Ik heb in die ene klap (nouja, het duurde jaren) een grote horde genomen in het verouderings-acceptatieproces. Er zullen er nog meer volgen, ongetwijfeld, maar deze levensles heb ik alvast binnen.

Dikke aanrader voor iedereen met interesse in vrouwensport, en eigenlijk zelfs verplichte kost voor iedereen die met jonge sportvrouwen werkt: Good for a Girl. My Life Running in a Man’s World van Lauren Fleshman.

Fleshman behoort in haar beste jaren op de 5 kilometer tot de Amerikaanse top, ze doet onder andere mee aan het WK. In het boek beschrijft ze haar hardloopcarrière vanaf het prille begin als jong meisje. Ze liep daarin tegen dingen aan waarvan ze al gauw het grotere belang zag: topsport is een mannenwereld. Haar ervaringen trekt ze dus breder – op de achterflap wordt het boek dan ook ‘part memoir, part manifesto’ genoemd.

Een deel van de thema’s van dat manifesto ken ik, en ik las ze met veel instemming: wat zegt Fleshman dat goed! Dat betreft dan vooral de eetproblemen, de fixatie op gewicht en vet, de sexualisering van het lichaam van vrouwensporters (in het hardlopen met de blote buiken en de broekjes waar je billen uitvallen), het belang van een aan westerse schoonheidseisen voldoend lichaam, de ongelijke beloning en het ‘verbod’ op zwangerschap (dan raak je je sponsoring kwijt). Met misbruik, seksueel of anders, heeft Fleshman zelf niet te maken, maar ze ziet het wel gebeuren.

Een paar dingen hiervan waren nog iets heftiger dan ik wist. Nike betaalt zijn zwangere sporters niet door, maar ze moeten wel opdraven in fotoshoots waarmee Nike dan goede sier maakt als ‘vrouwvriendelijk’ merk. Fleshman weigert zelf een keer naakt te poseren voor de reclamecampagne voor Nike’s eerste specifieke vrouwenschoen, maar ook dat was kennelijk normaal. Eetproblemen zijn alomtegenwoordig, de ene na de andere veelbelovende junior haakt daardoor af. Normaal ongesteld is bijna geen enkele vrouwelijke topper, bijna allemaal tobben ze met stressfracturen en andere blessures die met te weinig eten samenhangen.

Ook Fleshman worstel ermee. Saillant details: haar lichaamsbouw wordt vergeleken met die van Paula Radcliffe. Op internet ziet Fleshman diens gewicht staan: veel lager dan het hare. Daar gaat ze dan ook naar streven. Jaren later komt ze Radcliffe tegen. Die zegt: dat heb ik nooit gewogen! Die getallen op zo’n site zijn niet betrouwbaar, iets wat Fleshman wel weet maar op zo’n gevoelig punt niet tot zich door heeft laten dringen. Want ja, ook zij worstelt met eten en gewicht; stressfracturen kosten haar de Olympische Spelen.

Wat voor mij nieuw was, is waar jonge vrouwen doorheen gaan. Ik ben zelf een laatbloeier en sommige hobbels zijn mij daardoor bespaard gebleven. Bovendien ligt mijn focus al een tijdje op de 45+-sporter. Daardoor las ik ademloos over hoe Fleshman rond haar 12e ontdekt dat ze ineens voorbij gelopen wordt door jongens van wie ze kort daarvoor nog won. Dat het kansloos is dat ze zal blijven winnen, alleen maar omdat ze vrouw is, komt voor haar als grote teleurstelling.

Vervolgens gaat haar lichaam en dat van haar vrouwelijke mede-sporters veranderen in een richting die niet gunstig is voor sporten. Ongesteld worden is onhandig, grote borsten en brede heupen zitten in de weg – een deel knapt daarop af. Ze hebben geen flauw idee van sport-bh’s. Niemand praat daarover, uit angst verkeerd begrepen te worden in het preutse Amerika (maar ik weet niet of het hier veel beter is). En dus stoppen sommige meisjes met hardlopen – doet te veel pijn. Ondertussen veranderen jongenslichamen juist in een voor sporten gunstigere richting. Fleshman zelf krijgt pas laat borsten, maar dat is ook ingewikkeld, want ze ziet er dus niet vrouwelijk uit.

Na de middelbare school hebben opnieuw veel jonge vrouwen het moeilijk. Bijna allemaal gaan ze dan door een prestatiedip. Fleshman beschrijft dat dat komt doordat vrouwenlichamen in die tijd nog verder veranderen in een richting die ze geschikt maakt voor moederschap. In de levensfase waarin jonge mannen testosteronbommen zijn, niet kapot te krijgen, zijn jonge vrouwen oestrogeenbommen, maar dat is juist niet zo handig voor sport. Trainers hebben weinig begrip voor de ontwikkeling van hun vrouwelijke pupillen, die minder lineair is dan die van mannen. Vrouwenlichamen zijn de ‘afwijking’, mannen de norm.

Ik zou hopen dat een paar van deze thema’s voor meisjes en jonge vrouwen hier (dit is niet de VS) en nu (door de opkomst van sociale media en toch ook wat meer bewustwording en kennis) minder moeilijk zijn. Maar een ander deel is volgens mij onverminderd relevant, vooral dat van de dualiteit rond vrouwenlichamen: je moet als sportvrouw niet alleen presteren, maar ook de ‘male gaze’ behagen, door sexy, lief en mooi te zijn. Verzoen dat maar eens met elkaar…

Het maakt mij blij om nooit in het mijnenveld van de topsport verzeild te zijn geraakt, en inmiddels al veel van deze kapen voorbij. Veel, niet allemaal – want dat mannen de norm zijn, dat is leeftijdsonafhankelijk. Zo las ik laatst weer eens iets over ouder wordende sporters waarin het klakkeloos ging over de rol van testosteron. Watte?

Er moeten nog veel meer slimme en kritische vrouwen als Fleshman spreken en schrijven. Om de wereld in het algemeen en de sportwereld in het bijzonder voor meisjes en vrouwen een gezondere en veiligere plek te maken. Waar ze kunnen floreren – door met plezier hard te lopen bijvoorbeeld. Want uiteindelijk is het dat waar het Fleshman om gaat: liefde voor het lopen.